Dziś jest: 08 Grudzień 2024, Niedziela
Słowniczek gwarowy
W tym dziale chcemy przedstawić wyrazy, zwroty , wyrażenia charakterystyczne dla naszej wsi, okolic Ćmielowa i Opatowa. Prosimy o nadsyłanie na naszą pocztę mailową wszelkich wyrażeń pochodzących z naszych stron z czasów najdawniejszych jak i tych całkiem nowych.
NIE WSTYDŹCIE SIĘ NIMI POSŁUGIWAĆ NA CO DZIEŃ !!!
TO NASZE BOGACTWO JĘZYKOWE I NARODOWE !!!
SŁOWNICZEK
POLSKO - KRZCZONOWSKI
KRZCZONOWSKO - POLSKI
A
- ajuści - nie prawda, powątpiewanie np. mówili,że Ruskie wylądowali na Księżycu ! - ajuści , prowda ?
- arbata - herbata
- ą - om np. jedzom, pijom, śpiom itp.
B
- balia - drewniany pojemnik na wodę służący do prania , kąpieli dzieci
- baliki - materiał z tartaku po rznięciu chojoków, to bale , krokwie , łaty
- barszcz - boszcz ale i bosc
- beton - kręg w studni wykonany z betonu czyli żwiru, cementu i wody
- bencwał - niesforne, nieposłuszne dziecko mówiło sie np. Ty bencwale !
- bicie oleju - tłoczenie oleju z rzepaku metodą chałupniczą, mówiło się np. jade bić olej do Denkowa ( przed Świętami Bożego Narodzenia)
- bijok - krótszy kij cepów
- bocian - bociek
- bojowisko - część stodoły na którą wjeżdżało się furą ze snopkami
- będziecie - bedzieta np. bedzieta miały dziecka
- buciory - brudne, zabłocone buty
- bukso - tuleja zakładana na oś wozu konnego a następnie zakładano koło po nałożeniu smaru; to dzisiejsze łożysko ślizgowe
- burocorz - placek z buraków cukrowych
- bracista - brat
- bryczesy - męskie modne spodnie z lat wojny i lat powojennych, do kolana bardzo szerokie, od kolana w dół obcisłe i sznurowane, noszone do butów zwanych oficerkami
C
- capigi - uchwyty z drewna za które oracz trzymał pług jedno skibowy lub radełko
- ciarupa - potłuczona porcelana,gliniane garnki
- cieluntko - cielak ( dziecko krowy) np. kupiliśmy cieluntko
- ciołecek - ciołek ( dziecko krowy płci męskiej)
- cip, cip, cip ! - zawołanie na kury na podwórku - do jedzenia !
- chałat -
- chałupa - dom mieszkalny na wsi najczęściej drewniany kryty strzechą
- chlew - chlif, chliwek - dom dla świń
- chleb - chlip ale chleba np. na śniadanie jodłem chlip, ale w sklepie nie było chleba
- chodoki - stare używane jeszcze buty np. ozuwoj chodoki czyli wkładaj buty-
- chodzić na dzierżawę - chodzić do sąsiada na kradzież do sadku na jabłka, śliwki itp.
- chomonto - główna część końskiej uprzęży zakładanej na końską pierś, które składało się z części drewnianej i miękkiej zwanej podkładą
- chojok - drzewo sosnowe to stojące jak i te ścięte np. złożyliśmy chojoki na tartak, rznąć chojoki w tartaku, zrzynać chojoki w lesie
- chrzczony - krzczony
- copka - czapka męska, też nazywa się kaszkiet
- cebrzyk - drewniany pojemnik na wodę służący w kuchni m.in. do mycia naczyń, mniejszy od balii, to jej siostra
- cebrzyna - cembrowina, pierwszy krąg na studni z szerokim kołnierzem na którym stawiało się wiaderko
- cembrowina - pierwszy krąg w studni z szerokim kołnierzem na którym stawiało się wiaderko
- ciżba - duża kolejka chętnych do zmielenia zboża w młynie jednego dnia
- cug - ciąg powietrza w kominie np. mówiło się - nie poli sie w kuchni bo ni ma cugu
- cyganić - kłamać np. ty , nie cygań !
- cywieć - drzemać, przysypiać na siedząco, np. mówiło się - jak mosz tu cywieć to idź spac
D
- deptoł - zapładniał kogut kurę
- derka - nakrycie wiązki słomy na furze, która służyła do siedzenia w czasie przewożenia osób
- do dwiestu - do dwustu np. krowa kosztowała sto dwadzieścia do dwiestu złotych ( 120 - 200 zł )
- dnieje - dzień się budzi, świta
- dom - dum np. ide jusz do dumu
- dzieci - dziecka, dziecek, dziecków np. ile wy mota dziecek - albo dziecków ?
- dziabka - narzędzie ręczne do plewienia warzyw, buraków itp., też nazywa się graca
- dziedzic - właściciel niewielkiego majątku ziemskiego, który go sam doglądał, miał służbę( parobków )( w Krzczonowicach był to Pan Stanisław Kowalski )
- dzirżok - dłuższy kij cepów
- dziszka , dzieszka - drewniana beczułka o lekko stożkowym kształcie służyła do wyrabiania ciasta na chleb
- dziod z babą - zupa z kaszy jaglanej i mleka z dodatkiem zacierki ( patrz: zdrowa żywność)
- dębica - podłoga w wozie konnym
- drapacha - miotła brzozowa już zdarta
- dubeltowe - podwójne np. na zimę zakładało się dubeltowe okna
- dudy - płucka świńskie
- dusza - wkład żeliwny do żelazka, jego element grzejny
- do widzenia ślepa Gienia ! - kup se trąbke do pierdzenia ! powiedzonko na pożegnanie się koleżanek
- dzwona - elementy drewniane koła drewnianego od wozu konnego na jego obwodzie, na dzwona kowal naciągał stalową obręcz(było ich 6 sztuk )
E
F
- fajerki - żeliwne płaskie kółka o stopniowanej średnicy stosowane w kuchniach węglowych
- falfa -
- faryniorz - osoba zajmująca się zarobkowym ubojem świń i wyrobem wędlin w gospodarstwie chłopskim,
- fastrygowanie - wstępne ręczne zszycie np. garnituru, spódnicy , itp.
- filcoki - buty męskie zimowe ze skórzaną dolną częścią i cholewką wykonaną z filcu
- fiśnięto - głupia np. fiśnięto baba
- fola - skrzynia drewniana o wym. ok. 2x3 metry zakończona drewnianą zasuwą, służyła do lasowania wapna suchego oraz do ręcznego przygotowania zapraw murarskich na budowie ( to taka dzisiejsza betoniarka )
- fornal - wynajęta osoba do kierowania pojazdem konnym np. walantem, bryczką
- framuga - wnęka w piwnicy , która służyła do m.in. przechowywania mleka aby się zsiadło
- fura - wóz konny na kołach drewnianych lub ogumionych
- futryna - drewniana ościeżnica mocowana w murze służąca do zawieszania drzwi na zawiasach
G
- gabardina - płaszcz zimowy luksusowy wełniany ( gabardyna ) noszony od święta przez nieco zamożniejszych gospodarzy
- gacie - męskie majtki sięgające do pół uda , najczęściej koloru granatowego
- gacić - czynność polegająca na ocieplaniu na zimę chałup, obór, chlewów , drzwi, słomą. Na wiosnę gacenie było rozbierane
- gałachy - chłopska odzież robocza używana przy obrządkach w chlewie,oborze ale i w polu, najczęściej brudna - mówiło się np. zdyjmij te gałachy
- gałgany - stare szmaty z których np. robiło się chodniki
- gąsior - naczynie szklane o pojemności od 2 - ok. 30 litrów służące do robienia soków, win
- gąsior - dachówki owalne kładzione na szczycie dachu czyli kalenicy
- gązwa - element z byczej skóry łączący dwa kije cepów
- gdynki - buty damskie letnie bez pięty
- geodeta - geometra, mierniczy
- giert - to gruby wierzbowy długi kij za pomocą, którego giertowało się wóz drabiniasty, do przewozu chojoków z lasu, kij ten wkładało się pod rozworę z jednej strony a drugi koniec cieńszy za jeden ze szczebli drabiny wozu
- głupia - trącono, walnięto w łeb, fiśnięto, rąbnięto, kopnięto w łeb
- gremplarnia - warsztat w którym gremplowano wełnę
- gremplowanie - czyszczenie, formowanie wełny owczej w runo, po tym procesie wełna wyglądała jak jedwab i na kołowrotku przędło się z runa nitkę wełnianą
- gromba - zbocze wąwozu
- graca - narzędzie ręczne do mieszania zapraw murarskich w foli
- graczka - narzędzie do plewienia warzyw , buraków itp., też nazywa się dziabka
- guni się - tak mówi się o krowie, która pragnie mieć byka
- glajcary - kilka małych dzwonków mosiężnych w kształcie kulek razem spiętych przymocowanych do końskiego chomąta w czasie zimy, które podczas jazdy pięknie dzwoniły
- gorcek - garnek
- garczek - garnek
- gramotka - pokarm dla świń zrobiony z ospy zalanej gorącą wodą
- graślawo, graślawy - osoba która często się potyka na drodze , której często wylatuje coś z ręki
H
- habanina - rąbanka czyli mięso rąbane siekierą po kolei z połówek zabitej świni
- habeta - stary wychudzony koń
- hacele - wkęcane były do końskiej podkowy , zapobiegały ślizganiu się konia po oblodzonej drodze
- hajdawery - babskie grube majtki do kolan zakładane w zimie
- halfa -
- hejtta !, wiśta, wio, nazad, prrr - polecenia wydawane koniom, co oznaczało - po kolei - w prawo, w lewo, do przodu, do tyłu, stop
I
- iskać - szukać wszów we włosach ( w latach wojennych i powojennych było to dość powszechne )
- ide na chałupki - idę do sąsiadów, znajomych poplotkować, porozmawiać
- ide na chajtki - idę do sąsiadów, znajomych poplotkować, porozmawiać
J
- ja - jo, np. jo byłem w Ćmielowie
- jak tsza to tszeba - jak trzeba to trzeba - powiedzenie oznaczające konieczność wykonania czegoś
- jałówecka - jałóweczka ( krowia młodzież płci żeńskiej)
- jarzmo - urządzenie drewniane do noszenia w dwóch wiaderkach wody ze studni, zakładane z tyłu na barkach
- jedzcie - jdzta, np. jdzta już ten łobiod
- jedzom -jedzą
- jewreje - żydzi ( z rosyjskiego)
- jajka - jojka
- jesionka - płaszcz męski jesienno - zimowy z ciepłego materiału ( z podszewką i watoliną )
- jusz popodliwołem kfiotki - już popodlewałem kwiatki
K
- kaster - drewniana skrzynia na zaprawę murarską
- kamień - kamiń
- kantar - końska uzda zakładana na koński łeb
- kapa - okap nad kuchnią węglową połączony z kominem
- kapota - płaszcz, kurtka używana na codzień np. wdzieje te kapote i se pójde
- karbowy - osoba w majątku ziemskim, która liczyła fury zboża zwiezione do stodoły, poprzez nacinanie karbów na na wierzbowym kiju, dla każdego fornala oddzielnie
- kaszkiet - czapka męska, nazywana też copką
- kawalerka - kilku młodzieńców, którzy przychodzili do panienki porozmawiać , mówiło się np. Marysiu, kawalerka do Ciebie przyszła
- klepisko - na środku ubita ziemia w chałupie , w stodole zamiast podłogi albo betonu
- klusconka - woda po gotowaniu klusek, zużywana była jako pokarm dla świń
- kłociok - słoma żytnia , prosta i gruba , przeznaczona na powrósła
- kłóski - kłosy ze zbożem ale i bez zboża po wymłóceniu
- kojda - miejsce za męską koszulą służące do przenoszenia jabłek, sliwek itp. np. przynieś mi tam jabłek z ogrodu w kojdzie
- kołek - prosty drewniany przyrząd , który służył do wiązania snopów zbóż za pomocą powróseł
- kondziołka - surowa wełna, len w formie kłębka przeznaczonego do przędzenia nitki na kołowrotku
- koń - kuń
- kopicha - krowa, która podczas jej dojenia kopała gospodynię
- kosiorz - osoba , która kosiła kosą zboże , trawę, często byli to wynajmowani ludzie za pieniądze
- kosisko - część drewniana kosy ( trzonek ) za którą jest trzymana kosa przez kosiarza
- kurczak - kurcok
- krew - juha
- kraczka - prosty przyrząd do mierzenia powierzchni pól, łąk
- kocłęby - kępy traw, perzu które powstają przy przekopywaniu np. trawnika, oraniu pastwiska, itp
- kopka np. siana na łące
- kopoc - zakrzywione pod kątem 90 stopni widły , które służyły do ściągania gnoju z fury na ziemię
- kopyść - duża łyżka drewniana np. w kuchni służyła m.in. do mieszania bigosu w dużym garnku
- kultywator - drapoc, narzędzie rolnicze do spulchniania gleby
- komin - kumin
- krzyczeć - drzyć sie, np. nie drzyj sie, nie drzyjta sie
- kubek - kuflik
- kucki - podkurczone nogi, w kucki podobno umierali żydzi ale i w kucki chłop załatwiał się za stodołą,
- kufajka - męska gruba kurtka zimowa ocieplana
- kumora - komórka ( pomieszczenie bez okien )
- kwaterka - ćwiartka wódki czyli 0,25 l np. w sklepie - prosze kwaterke i kisiel
- kwoka - kura która chce być kurzą mamą i poświęcić się siedząc na jajach przez 21 dni i wychować kurczątka na " porządne kurki i kogutki"
- kwoczenie - to taka kurza " mutacja" oznajmiająca, że kura jest gotowa poświęcić się do wysiedzenia jaj i odchowania kurczątek
L
- lakmus - niebieski barwnik zwany też ultramaryną, dodawany do wapna w czasie malowania chałupy wewnątrz i na zewnątrz, dodawany też do pościeli w czasie prania
- latoś - tego lata , tego roku np. latoś obrodziła nam pszenica
- latuje się - tak mówi się o krowie, która pragnie mieć byka, też mówi się - guni się
- lejce - skórzane długie paski służące do kierowania końmi przez woźnicę
- letkie - płucka świńskie
- lekarz - likosz np. był u nas likosz ale byłem u lekarza
- lgi - wyposażenie wozu konnego na czas żniw do zwózki snopów zboża , słomy i siana. Następcy wozu drabiniastego.
- lotra - drewniany dłuższy bok wozu konnego
- luft - mały otwór do piwnicy przez który wrzucano ziemniaki po zbiorach na polu
- lufcik - małe okienko w oknie, które służyło do przewietrzania pomieszczenia
- luśnia - kołek pdtrzymujący drabiny w wozie konnym drabiniastym
- lośta - idźcie
- lozem, lozem łokies nie umozem - szedłem, szedłem o mało co nie zamarzłem
Ł
- łajdok - świnia co nie chciała jeść i była dużo chudsza od pozostałych, taka świnia to łajdok
- łęty - obschnięta część nadziemna ziemniaków, po wykopkach były palone na ogniskach w których pieczono ziemniaki
- łobłorać - oborać( od - orania) - orka konno pługiem 1-skibowym przy samej miedzy( granicy)
- łopołka - kosz wykonany z pręci wiklinowej stosowany przy zbieraniu ziemniaków w polu o okrągłych kształtach
- łopołka łycano - kosz wykonany z pasków drewnianych szerokości 2 cm i grubości 1 - 1.5 mm dużo większy od łopołki ( ok. 2 x ) służyła do noszenia plew, sieczki ze stodoły do chlewa, obory ale również jako kołyska dla małych dzieci w domu i w polu
- łospa, łosypka - ospa, zmielone zboże na paszę dla zwierząt w młynie lub śrutowniku
- łuna wziena - ona wzięła
- łun wziun - on wziął
M
- macanie kur - sprawdzanie czy kura dzisiaj zniesie jajko, poprzez wprowadzenie palca do odbytu kurzego, głodni czekali na te jajka z niecierpliwością
- majotek - majątek mówiło się np. wziena majotek
- makutra - miska gliniana z rowkami wewnątrz do ucierania ciasta, maku ( stąd nazwa - od maku )
- maślnica - maselnica, urządzenie ręczne do wyrabiania masła ze śmietany
- mendle - snopki zboża ustawiane na polu podczas żniw oparte jeden o drugiego,czasami miały po kilka metrów długości
- mleko - mliko
- miastowe - osoby mieszkające w mieście
- mieli - miały, np. miały dwoje dziecek
- miechy - urządzenie napędzane ręcznie wykonane ze skóry i drewna służące do dmuchania powietrzem na rozpalony koks w palenisku wiejskiej kuźni
- międlnica - maszyna do międlenia lnu
- międlenie -
- mierniczy - geodeta
- misigine - niespełna rozumu, jakiś głupawy
- miśkowanie - zaspakajanie naturalnej ciekawości przez 5 - 7 letnich chłopców i dziewczynki co mają w spodniach i pod sukienką poprzez oglądanie , głaskanie np. dzieci mówiły między sobą - a Jasiu z Marysią sie miśkowałyyy !
- młócka - odzyskiwanie ziaren z kłosów zbóż za pomocą cepów lub młocarni
- młocek - mężczyzna , który zarobkowo młócił zboże cepami
- mosz kiełbie we łbie - powiedzonko, co oznacza, że masz pusto w głowie
- motowidło - element obrotowy kołowrotka ale również kombajnu zbożowego
- motyka - narzędzie ręczne do kopania ziemniaków w polu
- moździerz - pojemnik wykonany z mosiądzu służący do rozdrabniania pieprzu , goździków itp.
- mówicie - godota np. nie godojta tyle
- mófta coś - mówcie coś
N
- nachlołem sie - upiłem się ( gorzałką czyli wódką albo bimbrem) np. jo sie nachlołem, łun sie nachloł, nachloł sie jak świnia
- najodem - najadłem np. jo sie najodem
- na łościsz - szeroko otworzyć np.drzwi mówiło się np. otwórz drzwi na łościsz
- na podryndziu - pod ręką , w zasięgu ręki mówiło się np. miałam to tu gdzieś na podryndziu
- naprało - napadało np. ale naprało
- naprawta no - powtórnie nalać wódki do kieliszków, inaczej - nalejta po kielichu
- nasadzić kurę - kwoczącą kurę gospodyni przymuszała do siedzenia w gnieździe na jajach przykrywając ją łopołką na kilka dni aby po 21 dniach wykluły się pisklątka
- nastąp się ! - polecenie dla krowy - posuń się !
- naszelnik - pas skórzany zakładany na końską szyję a drugi koniec zakończony łańcuchem na dyszel, to taki hamulec i kierownica w wozie konnym
- nazad ! - polecenie dla konia oznaczające - do tyłu !
- na siage - na skróty np. szłem przez pola na siage
- neści ! - weź to, np. neści babo syra czyli weź babo ser
- nicowanie - przeszywanie sukienek , spódnic , koszul na lewą stronę mniej zużytą
- niewymowne - kalesony np. w sklepie - czy są niewymowne ?
- ni pisaty ni cytaty - o osobie która nie potrafiła pisać ani czytać ale też o osobie która czegoś nie pojmowała
- nosiłki - drewniany pojemnik zakończony czterema uchwytami , który służył do noszenia zapraw murarskich przez dwóch robotników
O
- o - ło np. łopatosko łorkiestra łodegrała łopatoskiego łoberka
- obstalować - zamówić do wykonania na miarę , np. buty oficerki , trumnę , garnitur itp.
- obrządek -karmienie, sprzątanie odchodów, ścielenie zwierząt gospodarskich 2 - 3 razy dziennie w świątek, piątek i w niedziele czyli stale, każdego dnia
- obrok - sieczka czyli pocięta krótko słoma owsiana, jęczmienna na długość paru centymetrów zmieszana ze śrutą zbożową
- obuch - tylna płaska część siekiery, która służyła między innymi do zabicia świni podczas świniobicia
- odrobek - wzajemna pomoc sąsiedzka przy pracach polowych zarówno w sprzęcie rolniczym, siłą pociągową jak i ludzką
- on - łun np. a łun mnie lubi
- oficerki - męskie buty skórzane sięgające do kolan, z tyłu wkładane miały sztywniki, były szyte przez szewców na miarę
- oglądajcie - oglądojta np. oglądojta telewizję
- okrężno - mała uroczystość w domu na zakończenie żniw , po zwiezieniu ostatniego snopka do stodoły, polegająca na piciu wódki z zagrychą
- onuce - kawałek bawełnianego materiału, którym owijało się stopy przed włożeniem do butów, zastępowały dzisiejsze elastyczne nie chłonące potu skarpetki
- orczyk - drewniany ruchomy element wozu konnego za pomocą którego koń mógł ciągnąć wóz
- ospa - rozdrobnione zboże w młynie lub w gospodarstwie na urządzeniu zwanego śrutownikiem
- oszywka - kołnierz, np. nie rzucaj mi chrabąszczy za oszywkę
- ośnik - narzędzie stolarskie ręczne do strugania kory z ściętych drzew,
- otręby - łuski ze zboża odzyskiwane przy mieleniu zboża na mąkę
- ozuwoj - ubieraj, wkładaj , np. ozuwoj chodoki na przyboś, onuc ni ma, co oznaczało - ubieraj buty na gołą nogę bo onuc nie ma
P
- pal - kołek drewniany lub żelazny, do którego po wbiciu do ziemi, przywiązywano krowę, konia w celu wypasu na łące
- palowanie, przepalowanie - czynność polegająca na zmianie miejsca wypasania krowy, konia na łące będących na uwięzi
- parobek - wynajmowana osoba do pracy w gospodarstwie za miskę zupy i marne grosze, spał często w oborze ze zwierzętami
- patelnia - blacha do pieczenia chleba, ciasta
- patelnia - naczynie kuchenne do smażenia jajek, mięsa itp.
- piguła - kulka śniegowa lepiona przez dzieci, młodzież aby rzucać nimi w dziewczyny i nie tylko
- pilotka - czapka męska zimowa ze skóry, wewnątrz z futerkiem, zapinana albo zawiązywana pod brodą
- piórnik - mała uroczystość w domu gospodyni dla kobiet , które pomagały drzeć pierze gęsie w zimie, polegająca na piciu wódki , wina , jedzeniu ciasta przygotowanego przez gospodynię
- pirzonki - małe sanie konne ozdobne przeznaczone do jazdy w święta dla 2 osób
- plebonki - pola w Krzczonowicach w trójkącie między wąską i szeroką drogą
- przetak - sito do zboża
- plewiorki - panie do plewienia buraków
- płachta - mocny, lniany, ok. 2 x2 metry kawałek materiału, który służył do noszenia na plecach trawy , siana
- płachta - kawałek lnianego materiału zakładanego na pałąk do kosy w czasie koszenia zbóż
- po chyle ? - po ile ? np. po chyle to kupiłaś ?
- polepa - warstwa izolacyjna na powale( suficie) chałupy wiejskiej wykonana z gliny zmieszanej z sieczką na mokro
- powiestka - wezwanie do urzędu
- podwoda - wóz z końmi wynajęty jako transport
- podobiadek- posiłek przed obiadem jedzony w polu ok. 11 zanoszony przez gospodynię lub dzieci np. dla plewiorek, było to najczęściej: chleb, mleko, herbata , woda
- podogonie - część końskiej uprzęży wykonanej ze skóry zakładanej koniowi pod ogon
- polowy - osoba zarządzające polami w majątkach ziemskich przed wojną
- powała - sufit drewniany w wiejskiej chałupie
- powęz - długi , gruby drewniany drąg, dłuższy niż fura np. z sianem, który na obu końcach był mocno wiązany linkami do dyszla i z tyłu do rozwory
- prosiuntko - prosie ( dziecko świni)
- przodek - drewniany element wozu konnego zakładany między lotrami z przodu wozu
- przyciesie - belka drewniana w chałupie, która leżała na fundamencie
- płotwa - element konstrukcyjny drewninego dachu
- podmurówka- fundament chałupy, domu
- podchlebiać - karmić bliską osobę lepszym jedzeniem niż innych domowników
- porka - danie z ugotowanych ziemniaków i mąki - pychota !
- podpłomyk - placek pieczony w piecu chlebowym, po upieczeniu spód miał twardy, z mlekiem smakował znakomicie , też pychota !
- postronki - dwie grube konopne linkki o srednicy ok. 2 cm za pomocą których koń ciągnął wóz
- podkłada - część miękka chomonta
- piszcie - piszta np. piszta maile do naszej strony
- pijok - mężczyzna nadużywający alkoholu, alkoholik
- pijom - piją
- podołek - do przenoszenia ziemniaków z pola , owoców z ogrodu, to zopaska trzymana za jej zwisający koniec na wysokości pasa
- pokosy - powstawały w czasie koszenia traw za pomocą kosy, pokosy trzeba było następnie ręcznie rozrzucić
- poła - kawałek kija np. mówiło się - przylij mu tą połą
- poły - po skubaniu z piór gęsi, kaczek, kur wystające ze skóry pozostałości po piórach
- pomyje - woda po myciu naczyń, garnków ( bez żadnej chemii ), zużywana była jako pokarm dla świń
- poślad - ziarna zboża mocno zanieczyszczone chwastami , służył do karmienia drobiu
- praska - proste urządzenie do odciskania serów białych twarogowych z serwatki
- prrr ! - polecenie dla konia oznaczające - zatrzymaj się !
- psitka - narząd płciowy dziewczyny
- psitkowanie - pokazywanie chłopakowi psitki
- przednówek - okres przed nowymi zbiorami czyli czerwiec, lipiec, sierpień, było wtedy biednie.
- przewdziać -
- przodek - drewniany element wozu konnego wkładany między lotry z przodu wozu
- przywdzij - załóż np. przywdzij na siebie kapote bo zmarzniesz
- póde - pójdę np. zaro póde do łobory czyli zaraz pójdę do obory
R
- rafa - rodzaj ażurowego drewnianego koryta o długości ok. 2 m które łączyło wóz z ziemniakami oraz luft do piwnicy, odsiewała się na niej ziemia
- rejent - notariusz
- rozwora - drewniany element wozu konnego łączący przód i tył wozu zabezpieczanej sworzniem i mufką, pozwalała skracać i wydłużać długość wozu
- rycmon - prawdopodobnie dawniejsza forma ryconu ( patrz poniżej)
- rycon - drewniany element wozu konnego, przednia belka obrotowa z otworami po bokach do mocowania kłonic
- rządca - osoba zarządzająca majątkiem ziemskim w imieniu właściciela ( w Krzczonowicach w imieniu księcia Drucko - Lubeckiego z Bałtowa),
- rzeka - rzyka
- rzodze - rządze np. jo tu rzodze !
S
- samodział - rodzaj materiału
- sanna - droga z ugniecionym śniegiem po której mogły jeździć sanie konne
- sapogi - buty robocze
- sąsiek - wydzielona część stodoły , strychu na składowanie ziaren zbóż
- sekwestrator - poborca podatkowy czyli osoba egzekwująca podatki od ludzi, dzisiaj tę rolę pełni komornik
- sfolgowało - ociepliło się w zimie, mówiło się np. ale dzisiaj sfolgowało co oznaczało , że dzisiaj jest mniejszy mróz
- siennik - obecny materac w łóżku, wykonany z materiału lnianego z dużą dziurą na środku przez którą wkładano słomę żytnią i na tym się spało, słomę wymieniało się 2 razy w roku
- siepać - uderzać się po gołym ciele np. pokrzywami w celach leczniczych reumatyzmu
- skręcanie - mielenie mięsa ręczną maszynką do mięsa
- służący - osoba wynajmowana w gospodarstwie za wikt i opierunek, spała w domu, stała wyżej w hierarchii społecznej od parobka
- spiczniały - ledwie żywy,zmarnowany, źle wyglądający człowiek np. z zimna. z przepicia, z niewyspania
- śpiom - śpią
- sprzętwy - deski lużno pokładzione nad oborą ( sufit) na których gromadzono siano, słomę na paszę dla zwierząt, na środku był otwór do ich zrzucania na dół
- srala bartek - mała trąbka powietrzna, która rozwalała od góry, świeżo ułożone kopki siana na łące
- staje , staja - pole, pola uprawne o małej powierzchni, zagony ( 20 - 30 arów ) znajdujące się w Krzczonowicach na lewo od wąskiej drogi patrząc w kierunku wsi np.- jade na staja, - idzie i staje ( bo takie małe)
- statki - naczynia domowe ale również i sprzęt rolniczy pod wystawą
- starga - resztki zboża pozostałego na ściernisku po jego zbiorze, stargę grabiło się szerokimi na 2 metry grabiami, zwoziło do stodoły i od razu młóciło a za sprzedane zboże Ci co grabili ( dzieci ) kupowali sobie na odpuście 15 sierpnia w Ćmielowie np. pistolety korkowce albo na kapiszony.
- stodoła - studoła - budynek do przechowywania zboża , słomy , siana
- stóg - snopki ze zbożem albo sianem na polu albo w obejściu gospodarstwa ułożone na planie koła albo prostokąta , zakończone stożkiem albo dwuspadowo zapobiegającego przed zamakaniem
- sterta - słoma na polu albo w obejściu gospodarstwa ułożona przeważnie na planie koła ze stożkowym zakończeniem zapobiegającego przed zamakaniem
- straszało - straszyło np. straszało na Karnobłocie
- stylisko - trzonek do wideł, łopaty
- świnia - wieprzek
- świeżyzna - usmażone świeże mięso w czasie świniobicia popijane wódką
- sagan - garnek żeliwny
- synkle - szprychy drewniane w kole w wozie konnym, np. wozy topiły się w błocie po synkle czyli aż po osie wozu
- syrdok - serdak, najczęściej z owczej skóry, wierzchnie okrycie bez rękawów zarówno męskie jak i damskie
- sz - s np. koszula - kosula
- szalunek - elewacja chałupy drewnianej wykonana z desek drewnianych
- szarwark - praca na rzecz wsi np. przy naprawie dróg zniszczonych po burzach z własną łopatą, furą i kuńmi,co kto miał
- szechtać - szeptać , mówiło się np. , że baby coś sobie szechtały
- szklany byk - inseminator czyli osoba sztucznie zapładniająca krowy np. czy jest inseminator w domu ? odpowiedź żony - byka ni ma, jest w kościele !
- szlamowanie flaków - czyszczenie świńskich flaków z tłuszczu w czasie świniobicia, które służyły do wyrobu kiełbas, kiszki
- szczapa - kawałek cienkiego drewna służącego do rozpalenia ognia w piecu
- szczyk - porośnięte zboże na polu z resztek pożniwnych, wypasało się na nim krowy we wrześniu, październiku
- szczyżnisko - ściernisko czyli pole po skoszonym zbożu, przed zaoraniem
- szol - szal, szalik
- szpąga - element konstrukcji drewnianych wrót, furtek- pozioma , poprzeczna grubsza deska , łącząca pionowe deski
- sztynwoga - orczyk dla dwóch koni stosowany przy maszynach rolniczych np. siewniku, kultywatorze, pługu
- szubrawiec - osoba niegodna, zły człowiek
- szyber - metalowa zasuwa montowana w kominie , pozwalał regulować ciąg w kominie
- szyja - strome zejście po schodach do piwnicy, w połowie jej długości była framuga
Ś
- ścibolić - oszczędne wydawanie pieniędzy
- ścionki - kawałek gruntu o szerokości ok.1 metra znajdujący się w granicy, między ścianami budynków sąsiadów
- ślosz bo ślecisz - zejdź bo zlecisz np. z drzewa
- śrubstak - imadło czyli przyrząd do mocowania przedmiotów
T
- talerz - taliż
- taksówka - prywatny samochód osobowy np. marki Syrena na własne potrzeby-nie zarobkowe, np. mówiło się - a sąsiady kupiły se taksówke( z nutą zazdrości)
- taś, taś, taś ! - zawołanie na podwórku na kaczki - do jedzenia !
- tęgie - dorodne np. tęgie zboże na polu
- tęga - gruba np. tęga baba
- tiu, tiu , tiu ! - zawołanie na kury na podwórku - do jedzenia !
- troki - służyły do zawiązywania nogawek i w pasie męskich kalesonów
- trytwa - błotnista droga przed mostem na Ksaweryn ( wg słownika to - grobla, nasyp wznoszony na podmokłym terenie, przez który przebiega droga)
- trzon - ceglany spód pieca chlebowego na którym piekło się chleb, podpłomyki
- tyłek - drewniany element wozu konnego zakładany między lotry z tyłu wozu
- tynkowanie - szabrowanie
- tysz tsza - też trzeba np. chlif tysz tsza ogacić na zime
U
- ufnole - specjalne gwoździe służące do przybijania podkowy do końskiego kopyta
- ukazowe ziemie -
- ultramaryna - niebieski barwnik zwany też lakmusem dodawany do wapna w czasie malowania chałupy wewnątrz i na zewnątrz ale i do pościeli w czasie
prania
- usiepać - specjalne umęczenie koni przed lżejszymi pracami w polu np. redlenie ziemniaków aby nie fikały i żeby można było nad nimi zapanować
- utrajdany - ubłocony, np. dziecko, które przewróciło się w błoto było utrajdane po pachy
- utytłany - ubrudzony w błocie po pachy , np. dziecko przyszło do domu utytłane bo się przewróciło w błoto, którego było zawsze pełno wiosną i jesienią
- uwijoć się - spieszyć się np. uwijojta sie bo idzie burza
W
- waga - orczyk dla dwóch koni
- walant - szeroka, bogato wyposażona bryka, dużo droższa niż bryczka, którą np. jeździł książę
- wałach -
- wasąg - wóz konny przeznaczony do przewozu ludzi
- watolina -
- wdzij - załóż , włóż np. wdzij te kapote
- w dyrdy - szybko np. jedź no w dyrdy po siano bo bedzie padać
- wędzidło - stalowy element kantaru wkładany do końskiego pyska
- wionek - bukiet kwiatów z ogrodu mocowany na szczycie nowo wybudowanego domu ale również oblewanie tej okazji poprzez picie wódki z zagrychą
- widły do ziemniaków -
- wio ! - polecenie dla konia oznaczające - do przodu, jedziemy !
- wiśta ! - polecenie dla konia oznaczające - skręć w lewo !
- wojłoki - to takie ruskie walonki, buty na duże mrozy , wkładane do płytkich gumowych kaloszy zapobiegających ich przemakaniu w czasie odwilży ale również ich wczesnemu zdzieraniu się
- wonciuł - u ptactwa domowego " magazynek na pokarm" usytuowany na końcu szyi a przed żołądkiem
- wychorchać - wykasłacać się i wypluć plwocinę na ziemię w kuchni i rozdeptać butem
- wygmyro sie - wyszuka się, znajdzie się, np. coś tam zawsze sie wygmyro
- wykrszyć - wykruszyć np. wykruszyć ziarno z kłuska w dłoni
- wypędź krowy - wyzeń krowy np. na łąkę
- wypędź krowy - wyguń krowy
- wyprawić świnie - zabić ją i zrobić z niej wyroby
- wysiwki - produkt z żyta powstały podczas mielenia ziarna w młynie, to jest ta pierwsza skórka ziarna,używane do kiszenia boszczu ( zakwasu )
- wyskrzybać - wyskrobać
- wyzuń te buty - zdejm te buty
- wziena - wzięła mówiło się np. wziena majotek
Z, Ź, Ż
- zadęło - zasypało śniegiem drogę a szczególnie te w wąwozie
- zakwas - produkt fermentacji wysiwek żytnich i skórki chleba stosowany do robienia boszczu ( barszczu )
- zaoszywka - oznacza miejsce między szyją a koszulą, np. mówiło się : zoboc, cóś mi wleciało zaoszywke
- zaro - zaraz np. zaro póde na pole czyli zaraz pójdę na pole
- zaszlachtować - zabić świnię, krowę na mięso
- zateguj - zrób mi coś np. opatrz ranę
- zbuki - stare jajka, bardzo śmierdziały po ich rozbiciu
- zdejm - zdyjmij , np. zdyjmij se te buciory
- zgrzebło - ręczny przyrząd do czyszczenia konia
- zgrobki - kłóski, plewy powstałe w czasie młócenia zboża, stosowane do karmienia zwierząt gospodarskich
- zimioki - ziemniaki
- złodziej - złodzij
- znorowił się - to taki koński bunt, obrona ,w sytuacji gdy koń nie miał już siły ciągnąć ciężkiego wozu stawał dęba, parskał, rozglądał się na boki i nie szedł dalej
- zopaska - fartuch damski zawiązany na biodrach służący również do przenoszenia różnych rzeczy ( patrz : podołek )
- zojtki - płócienne płachta trzymana parami za końce i przewieszona za szyję i noszona na plecach, służyła do noszenia towarów przez kobiety , nigdy przez mężczyzn
- zopole - część stodoły w której składowało się snopki zboża , siano, słomę
- z za węgła - z za rogu np. strzelali z za węgła
- zygać - szturchać, dokuczliwie machać komuś koło twarzy, oczu kijem, ręką np. nie zygaj mi tu
- zyńdź - zejdź np. zyńdź ze mnie
- źrubek - młody koń
- żuraw - rodzaj studni z drewnianym długim wysięgnikiem
- żydzi - żydki, żydzioki - ludzie narodowości żydowskiej ( obecnie izraelskiej ) zamieszkujące Polskę przed II wojną światową
- żyrto - mająca bardzo dobry apetyt , dotyczyło to raczej świń , np. ta świnia jest żyrto
- żywotka - część majątku chłopa, który sobie pozostawiał na swoje utrzymanie aż do śmierci, po przekazaniu gospodarstwa swojemu następcy, był to najczęściej kawałek kąta w chałupie i kilka arów ziemi, funkcjonowała żywotka do lat 70. XX wieku, po czym nastały emerytury dla rolników z KRUS