W tym  dziale chcemy przedstawić wyrazy, zwroty , wyrażenia charakterystyczne dla naszej wsi, okolic Ćmielowa i Opatowa. Prosimy o nadsyłanie na naszą pocztę mailową wszelkich wyrażeń pochodzących z naszych stron z czasów najdawniejszych jak i tych całkiem nowych.

NIE WSTYDŹCIE SIĘ NIMI POSŁUGIWAĆ NA CO DZIEŃ !!!

TO NASZE BOGACTWO JĘZYKOWE I NARODOWE !!!

 

                             SŁOWNICZEK

                      POLSKO - KRZCZONOWSKI

                      KRZCZONOWSKO - POLSKI

 

A

- ajuści - nie prawda, powątpiewanie    np. mówili,że Ruskie wylądowali na Księżycu ! - ajuści , prowda ?

- arbata - herbata

- ą - om       np. jedzom, pijom, śpiom itp.

B

- balia - drewniany pojemnik na wodę służący do prania , kąpieli dzieci

- baliki - materiał z tartaku po rznięciu chojoków, to bale , krokwie , łaty

- barszcz - boszcz ale i bosc

- beton - kręg w studni wykonany z betonu czyli żwiru, cementu i wody

- bencwał - niesforne, nieposłuszne dziecko  mówiło sie np. Ty bencwale !

- bicie oleju - tłoczenie oleju z rzepaku metodą chałupniczą,        mówiło się  np. jade bić olej do Denkowa ( przed Świętami Bożego Narodzenia)

- bijok - krótszy kij cepów

- bocian - bociek

- bojowisko - część stodoły na którą wjeżdżało się furą ze snopkami

- będziecie - bedzieta      np. bedzieta miały dziecka

- buciory - brudne, zabłocone buty

- bukso - tuleja zakładana na oś wozu konnego a następnie zakładano koło po nałożeniu smaru;  to dzisiejsze łożysko ślizgowe

- burocorz - placek z buraków cukrowych

- bracista - brat

- bryczesy - męskie modne spodnie z lat wojny i lat powojennych, do kolana bardzo szerokie, od kolana w dół obcisłe i sznurowane, noszone do butów zwanych oficerkami

C

- capigi - uchwyty z drewna za które oracz trzymał pług jedno skibowy lub radełko

- ciarupa - potłuczona porcelana,gliniane garnki

- cieluntko - cielak ( dziecko krowy)           np. kupiliśmy cieluntko

- ciołecek - ciołek ( dziecko krowy płci męskiej)

- cip, cip, cip ! - zawołanie na kury na podwórku - do jedzenia !

- chałat -

- chałupa - dom mieszkalny na wsi najczęściej drewniany kryty strzechą

- chlew - chlif, chliwek   -   dom dla świń

- chleb - chlip ale chleba         np. na śniadanie jodłem chlip, ale w sklepie nie było chleba

- chodoki - stare używane jeszcze buty np. ozuwoj chodoki czyli wkładaj buty-

- chodzić na dzierżawę -  chodzić do sąsiada na kradzież do sadku na jabłka, śliwki itp.

- chomonto - główna część końskiej uprzęży zakładanej na końską pierś, które składało się z części drewnianej i miękkiej zwanej podkładą

- chojok - drzewo sosnowe to stojące jak i te ścięte   np. złożyliśmy chojoki na tartak, rznąć chojoki w tartaku, zrzynać chojoki w lesie

- chrzczony - krzczony

- copka - czapka męska,         też nazywa się kaszkiet

- cebrzyk - drewniany pojemnik na wodę służący w kuchni m.in. do mycia naczyń, mniejszy od balii, to jej siostra

- cebrzyna - cembrowina, pierwszy krąg na studni z szerokim kołnierzem na którym stawiało się wiaderko

- cembrowina - pierwszy krąg w studni z szerokim kołnierzem na którym stawiało  się wiaderko

- ciżba - duża kolejka chętnych do zmielenia zboża w młynie jednego dnia

- cug - ciąg powietrza w kominie                np. mówiło się - nie poli sie w kuchni bo ni ma cugu

- cyganić - kłamać          np. ty , nie cygań !

- cywieć - drzemać, przysypiać na siedząco,         np. mówiło się - jak mosz tu cywieć to idź spac

 

D

- deptoł - zapładniał kogut kurę

- derka - nakrycie wiązki słomy na furze, która służyła do siedzenia w czasie przewożenia osób

- do dwiestu - do dwustu  np. krowa kosztowała sto dwadzieścia  do dwiestu złotych ( 120 - 200 zł )

- dnieje - dzień się budzi, świta

- dom - dum                         np. ide jusz do dumu

- dzieci - dziecka, dziecek, dziecków                        np. ile wy mota dziecek - albo dziecków ?

- dziabka - narzędzie ręczne do plewienia warzyw, buraków itp., też nazywa się graca

- dziedzic - właściciel niewielkiego majątku ziemskiego, który go sam doglądał, miał służbę( parobków )( w Krzczonowicach był to Pan Stanisław Kowalski )

- dzirżok - dłuższy kij cepów

- dziszka , dzieszka - drewniana beczułka o lekko stożkowym kształcie służyła do wyrabiania ciasta na chleb

- dziod z babą - zupa z kaszy jaglanej i mleka z dodatkiem zacierki ( patrz: zdrowa żywność)

- dębica - podłoga w wozie konnym

- drapacha - miotła brzozowa już zdarta

- dubeltowe - podwójne    np. na zimę zakładało się dubeltowe okna

- dudy - płucka świńskie

- dusza - wkład żeliwny do żelazka, jego element grzejny

- do widzenia ślepa Gienia ! - kup se trąbke do pierdzenia !    powiedzonko na pożegnanie się koleżanek

- dzwona - elementy drewniane koła drewnianego od wozu konnego na jego obwodzie, na dzwona kowal naciągał stalową obręcz(było ich 6 sztuk )

E

F

- fajerki - żeliwne płaskie kółka o stopniowanej średnicy stosowane w kuchniach węglowych

- falfa -

- faryniorz - osoba zajmująca się zarobkowym ubojem świń i wyrobem wędlin w gospodarstwie chłopskim, 

- fastrygowanie - wstępne ręczne zszycie np. garnituru, spódnicy , itp.

- filcoki - buty męskie zimowe ze skórzaną dolną częścią i cholewką wykonaną z filcu

- fiśnięto - głupia   np. fiśnięto baba

- fola - skrzynia drewniana o wym. ok. 2x3 metry zakończona drewnianą zasuwą, służyła do lasowania wapna suchego oraz do ręcznego przygotowania zapraw murarskich na budowie ( to taka dzisiejsza betoniarka )

- fornal - wynajęta osoba do kierowania pojazdem konnym np. walantem, bryczką

- framuga - wnęka w piwnicy , która służyła do m.in. przechowywania mleka aby się zsiadło

- fura - wóz konny na kołach drewnianych lub ogumionych

- futryna - drewniana ościeżnica mocowana w murze służąca do zawieszania drzwi na zawiasach

G

- gabardina - płaszcz zimowy luksusowy wełniany ( gabardyna ) noszony od święta przez nieco zamożniejszych gospodarzy

- gacie - męskie majtki sięgające do pół uda , najczęściej koloru granatowego

- gacić - czynność polegająca na ocieplaniu na zimę chałup, obór, chlewów , drzwi, słomą. Na wiosnę gacenie było rozbierane

- gałachy - chłopska odzież robocza używana przy obrządkach w chlewie,oborze ale i w polu, najczęściej brudna - mówiło się np. zdyjmij te gałachy

- gałgany - stare szmaty z których np. robiło się chodniki

- gąsior - naczynie szklane o pojemności od 2 - ok. 30 litrów służące do robienia soków, win

- gąsior - dachówki owalne kładzione na szczycie dachu czyli kalenicy

- gązwa - element z byczej skóry łączący dwa kije cepów

- gdynki - buty damskie letnie bez pięty

- geodeta - geometra, mierniczy

- giert - to gruby wierzbowy długi kij za pomocą, którego giertowało się wóz drabiniasty, do przewozu chojoków z lasu, kij ten wkładało się pod rozworę z jednej strony a drugi koniec cieńszy za jeden ze szczebli drabiny wozu

- głupia - trącono, walnięto w łeb, fiśnięto, rąbnięto, kopnięto w łeb

- gremplarnia - warsztat w którym gremplowano wełnę

- gremplowanie - czyszczenie, formowanie wełny owczej w runo, po tym procesie wełna wyglądała jak jedwab i na kołowrotku przędło się z runa nitkę wełnianą

- gromba - zbocze wąwozu

- graca - narzędzie ręczne do mieszania zapraw murarskich w foli

- graczka - narzędzie do plewienia warzyw , buraków itp., też nazywa się dziabka

- guni się - tak mówi się o krowie, która pragnie mieć byka

- glajcary - kilka małych dzwonków  mosiężnych w kształcie kulek razem spiętych przymocowanych do końskiego chomąta w czasie zimy, które podczas jazdy  pięknie dzwoniły

- gorcek - garnek

- garczek - garnek

- gramotka - pokarm dla świń zrobiony z ospy zalanej gorącą wodą

- graślawo, graślawy  - osoba która często się potyka na drodze , której często wylatuje coś z ręki

H

- habanina - rąbanka  czyli mięso rąbane siekierą po kolei z połówek zabitej świni

- habeta - stary wychudzony koń

- hacele - wkęcane były do końskiej podkowy , zapobiegały ślizganiu się konia po oblodzonej drodze

- hajdawery - babskie grube majtki do kolan  zakładane w zimie

- halfa -

- hejtta !, wiśta, wio, nazad, prrr - polecenia wydawane koniom, co oznaczało -  po kolei - w prawo, w lewo, do przodu, do tyłu, stop

I

- iskać - szukać wszów we włosach ( w latach wojennych i powojennych było to dość powszechne )

- ide na chałupki - idę do sąsiadów, znajomych poplotkować, porozmawiać

- ide na chajtki - idę do sąsiadów, znajomych poplotkować, porozmawiać

J

- ja - jo,        np. jo byłem w Ćmielowie

- jak tsza to tszeba - jak trzeba to trzeba - powiedzenie oznaczające konieczność wykonania czegoś

- jałówecka - jałóweczka ( krowia młodzież płci żeńskiej)

- jarzmo - urządzenie  drewniane do noszenia w dwóch wiaderkach wody ze studni, zakładane z tyłu na barkach

- jedzcie - jdzta,  np. jdzta już ten łobiod

- jedzom -jedzą

- jewreje - żydzi ( z rosyjskiego)

- jajka - jojka

- jesionka - płaszcz męski jesienno - zimowy z ciepłego materiału ( z podszewką i watoliną )

- jusz popodliwołem kfiotki - już popodlewałem kwiatki

K

- kaster - drewniana skrzynia na zaprawę murarską

- kamień - kamiń

- kantar - końska uzda zakładana na koński łeb

- kapa - okap nad kuchnią węglową połączony z kominem

- kapota - płaszcz, kurtka używana na codzień    np. wdzieje te kapote i se pójde

- karbowy - osoba w majątku ziemskim, która liczyła fury zboża zwiezione do stodoły, poprzez nacinanie karbów na  na wierzbowym kiju, dla każdego fornala oddzielnie

- kaszkiet - czapka męska, nazywana też copką

- kawalerka - kilku młodzieńców, którzy przychodzili do panienki porozmawiać , mówiło się np. Marysiu, kawalerka do Ciebie przyszła

- klepisko -  na środku ubita ziemia w chałupie , w stodole zamiast podłogi albo betonu

- klusconka - woda po gotowaniu klusek, zużywana była jako pokarm dla świń

- kłociok - słoma żytnia , prosta i gruba , przeznaczona na powrósła

- kłóski - kłosy ze zbożem ale i bez zboża po wymłóceniu

- kojda - miejsce za męską koszulą służące do przenoszenia jabłek, sliwek itp.     np. przynieś mi tam jabłek z ogrodu w kojdzie

- kołek - prosty drewniany przyrząd , który służył do wiązania snopów zbóż za pomocą powróseł

- kondziołka - surowa wełna, len w formie kłębka przeznaczonego do przędzenia nitki na kołowrotku

- koń - kuń

- kopicha - krowa, która podczas jej dojenia kopała gospodynię

- kosiorz - osoba , która kosiła kosą zboże , trawę, często byli to wynajmowani ludzie za pieniądze

- kosisko - część drewniana kosy ( trzonek ) za którą jest trzymana kosa  przez kosiarza

- kurczak - kurcok

- krew - juha

- kraczka - prosty przyrząd do mierzenia powierzchni pól, łąk

- kocłęby - kępy traw, perzu które powstają przy przekopywaniu np. trawnika, oraniu pastwiska, itp

- kopka   np. siana na łące

- kopoc - zakrzywione pod kątem 90 stopni widły , które służyły do ściągania gnoju z fury na ziemię

- kopyść - duża łyżka drewniana     np. w kuchni służyła  m.in. do mieszania bigosu w dużym garnku

- kultywator - drapoc,       narzędzie rolnicze do spulchniania gleby

- komin - kumin

- krzyczeć - drzyć sie, np. nie drzyj sie, nie drzyjta sie

- kubek - kuflik

- kucki - podkurczone nogi, w kucki podobno umierali żydzi ale i w kucki chłop załatwiał się za stodołą,

- kufajka - męska gruba  kurtka zimowa ocieplana

- kumora - komórka ( pomieszczenie bez okien )

- kwaterka - ćwiartka wódki czyli 0,25 l                      np. w sklepie -  prosze kwaterke i kisiel

- kwoka - kura która chce być kurzą  mamą i poświęcić się siedząc na jajach przez 21 dni i wychować kurczątka na " porządne kurki i kogutki"

- kwoczenie - to taka kurza " mutacja" oznajmiająca, że kura jest gotowa poświęcić się do wysiedzenia jaj i odchowania kurczątek

L

- lakmus - niebieski barwnik zwany też ultramaryną, dodawany do wapna w czasie malowania chałupy wewnątrz i na zewnątrz, dodawany też do pościeli w czasie prania

- latoś - tego lata , tego roku     np. latoś obrodziła nam pszenica

- latuje się - tak mówi się o krowie, która pragnie mieć byka, też mówi się  - guni się

- lejce - skórzane długie paski służące do kierowania końmi przez woźnicę

- letkie - płucka świńskie

- lekarz - likosz     np. był u nas likosz  ale byłem u lekarza

- lgi - wyposażenie wozu konnego na czas żniw do zwózki snopów zboża , słomy i siana. Następcy wozu drabiniastego.

- lotra - drewniany dłuższy bok wozu konnego

- luft - mały otwór do piwnicy przez który wrzucano ziemniaki po zbiorach na polu

- lufcik - małe okienko w oknie, które służyło do przewietrzania pomieszczenia

- luśnia - kołek pdtrzymujący drabiny w wozie konnym drabiniastym

- lośta - idźcie

- lozem, lozem łokies nie umozem - szedłem, szedłem o mało co nie zamarzłem

Ł

- łajdok - świnia co nie chciała jeść i była dużo chudsza od pozostałych, taka świnia to łajdok

- łęty - obschnięta część nadziemna ziemniaków, po wykopkach były palone na ogniskach w których pieczono ziemniaki

- łobłorać - oborać( od - orania) - orka konno pługiem 1-skibowym przy samej miedzy( granicy)

- łopołka - kosz wykonany z pręci wiklinowej stosowany przy zbieraniu ziemniaków w polu o okrągłych kształtach

- łopołka łycano - kosz wykonany z pasków drewnianych szerokości 2 cm i grubości 1 - 1.5 mm dużo większy od łopołki  ( ok. 2 x ) służyła  do noszenia plew, sieczki ze stodoły do chlewa, obory ale również jako kołyska dla małych dzieci w domu i w polu

- łospa, łosypka - ospa, zmielone zboże na paszę dla zwierząt w młynie lub śrutowniku

- łuna wziena  - ona wzięła

- łun wziun - on wziął

M

- macanie kur - sprawdzanie czy kura dzisiaj zniesie jajko, poprzez wprowadzenie palca do odbytu kurzego, głodni czekali na te jajka z niecierpliwością

- majotek - majątek    mówiło się np. wziena majotek

- makutra - miska gliniana z rowkami wewnątrz do ucierania ciasta, maku ( stąd nazwa - od maku )

- maślnica - maselnica, urządzenie ręczne do wyrabiania masła ze śmietany

- mendle - snopki zboża ustawiane na polu podczas żniw oparte jeden o drugiego,czasami miały po kilka metrów długości

- mleko - mliko

- miastowe - osoby mieszkające w mieście

- mieli - miały,    np. miały dwoje dziecek

- miechy - urządzenie napędzane ręcznie wykonane ze skóry i drewna służące do dmuchania powietrzem na rozpalony koks w palenisku wiejskiej kuźni

- międlnica - maszyna do międlenia lnu

- międlenie -

- mierniczy - geodeta

- misigine - niespełna rozumu, jakiś głupawy

- miśkowanie - zaspakajanie naturalnej ciekawości przez 5 - 7 letnich chłopców i dziewczynki co mają w spodniach i pod sukienką poprzez oglądanie ,   głaskanie          np. dzieci mówiły między sobą - a Jasiu z Marysią sie miśkowałyyy !

- młócka - odzyskiwanie ziaren  z kłosów zbóż za pomocą cepów lub młocarni

- młocek - mężczyzna , który zarobkowo młócił zboże cepami

- mosz kiełbie we łbie - powiedzonko, co oznacza, że masz pusto w głowie

- motowidło - element obrotowy kołowrotka ale również kombajnu zbożowego

- motyka - narzędzie ręczne do kopania ziemniaków w polu

- moździerz - pojemnik wykonany z mosiądzu służący do rozdrabniania pieprzu , goździków itp.

- mówicie - godota       np. nie godojta tyle

- mófta coś - mówcie coś

N

- nachlołem sie - upiłem się ( gorzałką czyli wódką albo bimbrem)       np. jo sie nachlołem, łun sie nachloł, nachloł sie jak świnia

- najodem - najadłem          np. jo sie najodem

- na łościsz - szeroko otworzyć np.drzwi      mówiło się np. otwórz drzwi na łościsz

- na podryndziu - pod ręką , w zasięgu ręki       mówiło się   np. miałam to tu gdzieś na podryndziu

- naprało - napadało           np. ale naprało

- naprawta no - powtórnie nalać wódki do kieliszków, inaczej -  nalejta po kielichu

- nasadzić kurę - kwoczącą kurę gospodyni przymuszała do siedzenia w gnieździe na jajach przykrywając ją łopołką na kilka dni aby po 21 dniach wykluły się pisklątka

- nastąp się ! - polecenie dla krowy - posuń się !

- naszelnik - pas skórzany zakładany na końską szyję a drugi koniec zakończony łańcuchem na dyszel, to taki hamulec i kierownica w wozie konnym

- nazad ! - polecenie dla konia oznaczające - do tyłu !

- na siage - na skróty    np. szłem przez pola na siage

- neści ! - weź to,          np. neści babo syra czyli weź babo ser

- nicowanie - przeszywanie sukienek , spódnic , koszul na lewą stronę mniej zużytą

- niewymowne - kalesony     np. w sklepie - czy są niewymowne ?

- ni pisaty ni cytaty - o osobie która nie potrafiła pisać ani czytać ale też o osobie która czegoś nie pojmowała

- nosiłki - drewniany pojemnik zakończony czterema uchwytami , który służył do noszenia zapraw murarskich przez dwóch robotników

O

- o - ło             np. łopatosko łorkiestra łodegrała łopatoskiego łoberka

- obstalować - zamówić do wykonania na miarę , np. buty oficerki , trumnę , garnitur itp.

- obrządek -karmienie, sprzątanie odchodów, ścielenie zwierząt  gospodarskich 2 - 3 razy dziennie w świątek, piątek i w niedziele czyli stale, każdego dnia

- obrok - sieczka czyli pocięta krótko słoma owsiana, jęczmienna na długość paru centymetrów zmieszana ze śrutą zbożową

- obuch - tylna płaska część siekiery, która służyła między innymi do zabicia świni podczas świniobicia

- odrobek - wzajemna pomoc sąsiedzka przy pracach polowych zarówno w sprzęcie rolniczym, siłą pociągową jak i ludzką

- on - łun         np. a łun  mnie lubi

- oficerki - męskie buty skórzane sięgające do kolan,  z tyłu wkładane miały sztywniki, były szyte przez szewców na miarę

- oglądajcie - oglądojta         np. oglądojta telewizję

- okrężno - mała uroczystość w domu na zakończenie żniw , po zwiezieniu ostatniego snopka do stodoły, polegająca na piciu wódki z zagrychą

- onuce - kawałek bawełnianego materiału, którym owijało się stopy przed włożeniem do butów, zastępowały dzisiejsze elastyczne nie chłonące potu skarpetki

- orczyk -  drewniany ruchomy element wozu konnego za pomocą którego koń mógł ciągnąć wóz

- ospa - rozdrobnione zboże w młynie lub w gospodarstwie na urządzeniu zwanego  śrutownikiem

- oszywka - kołnierz,           np. nie rzucaj mi chrabąszczy za oszywkę

- ośnik - narzędzie stolarskie ręczne do strugania kory z ściętych drzew,

- otręby - łuski ze zboża odzyskiwane przy mieleniu zboża na mąkę

- ozuwoj - ubieraj, wkładaj , np. ozuwoj chodoki na przyboś, onuc ni ma,  co oznaczało - ubieraj buty na gołą nogę  bo onuc nie ma

P

- pal - kołek drewniany lub żelazny, do którego  po wbiciu do ziemi, przywiązywano krowę, konia w celu wypasu na łące

- palowanie, przepalowanie - czynność polegająca na zmianie miejsca wypasania krowy, konia na łące będących na uwięzi

- parobek - wynajmowana osoba do pracy w gospodarstwie za miskę zupy i marne grosze, spał często w oborze ze zwierzętami

- patelnia - blacha do pieczenia chleba, ciasta

- patelnia - naczynie kuchenne do smażenia jajek, mięsa itp.

- piguła - kulka śniegowa lepiona przez dzieci, młodzież aby rzucać nimi w dziewczyny i nie tylko

- pilotka - czapka męska zimowa ze skóry, wewnątrz z futerkiem, zapinana albo zawiązywana pod brodą

- piórnik - mała uroczystość w domu gospodyni dla kobiet , które pomagały drzeć pierze gęsie w zimie, polegająca na piciu wódki , wina , jedzeniu ciasta przygotowanego przez gospodynię

- pirzonki - małe sanie konne ozdobne przeznaczone do jazdy w święta dla 2 osób

- plebonki - pola w Krzczonowicach w trójkącie między wąską i szeroką drogą

- przetak - sito do zboża

- plewiorki - panie do plewienia buraków

- płachta - mocny, lniany, ok. 2 x2 metry kawałek materiału, który służył do noszenia na plecach trawy , siana

- płachta - kawałek lnianego materiału zakładanego na pałąk do kosy w czasie koszenia zbóż

- po chyle ? - po ile ?          np. po chyle to kupiłaś ?

- polepa - warstwa izolacyjna na powale( suficie) chałupy wiejskiej wykonana z gliny zmieszanej z sieczką na mokro

- powiestka - wezwanie do urzędu

- podwoda - wóz z końmi wynajęty jako transport

- podobiadek- posiłek przed obiadem jedzony w polu ok. 11 zanoszony przez gospodynię lub dzieci np. dla plewiorek, było to najczęściej: chleb, mleko, herbata , woda

- podogonie - część końskiej uprzęży  wykonanej ze skóry zakładanej koniowi pod ogon

- polowy - osoba zarządzające polami w majątkach ziemskich przed wojną

- powała - sufit drewniany w wiejskiej chałupie

- powęz - długi , gruby drewniany drąg, dłuższy niż fura np. z sianem, który na obu końcach był mocno wiązany linkami do dyszla i z tyłu do rozwory

- prosiuntko - prosie ( dziecko świni)

- przodek - drewniany element wozu konnego zakładany między lotrami z przodu wozu

- przyciesie - belka drewniana w chałupie, która leżała na fundamencie

- płotwa - element konstrukcyjny drewninego dachu

- podmurówka- fundament chałupy, domu

- podchlebiać - karmić bliską osobę lepszym jedzeniem niż innych domowników

- porka - danie z ugotowanych ziemniaków i mąki - pychota !

- podpłomyk - placek pieczony w piecu chlebowym, po upieczeniu spód miał twardy, z mlekiem smakował znakomicie , też pychota !

- postronki - dwie grube konopne linkki o srednicy ok. 2 cm za pomocą których koń ciągnął wóz

- podkłada - część miękka chomonta

- piszcie - piszta   np. piszta maile do naszej strony

- pijok - mężczyzna nadużywający alkoholu, alkoholik 

- pijom - piją

- podołek - do przenoszenia ziemniaków z pola , owoców z ogrodu,  to zopaska trzymana za jej zwisający koniec na wysokości pasa

- pokosy - powstawały w czasie koszenia traw za pomocą kosy, pokosy trzeba było następnie ręcznie rozrzucić

- poła - kawałek kija    np. mówiło się - przylij mu tą połą

- poły - po skubaniu z piór gęsi, kaczek, kur wystające ze skóry pozostałości po piórach

- pomyje - woda po myciu naczyń, garnków ( bez żadnej chemii ), zużywana była jako pokarm dla świń

- poślad - ziarna zboża mocno zanieczyszczone chwastami , służył do karmienia drobiu

- praska - proste urządzenie do odciskania serów białych twarogowych z serwatki

- prrr ! - polecenie dla konia oznaczające - zatrzymaj się !

- psitka - narząd płciowy dziewczyny

- psitkowanie - pokazywanie chłopakowi psitki

- przednówek - okres przed nowymi zbiorami czyli czerwiec, lipiec, sierpień, było wtedy biednie.

- przewdziać -

- przodek - drewniany element wozu konnego wkładany między lotry z przodu wozu

- przywdzij - załóż     np. przywdzij na siebie kapote bo zmarzniesz

- póde - pójdę np. zaro póde do łobory czyli zaraz pójdę do obory

R

- rafa - rodzaj  ażurowego drewnianego koryta o długości ok. 2 m które łączyło wóz z ziemniakami oraz luft do piwnicy, odsiewała się na niej ziemia

- rejent - notariusz

- rozwora - drewniany element wozu konnego łączący przód i tył wozu zabezpieczanej sworzniem i mufką, pozwalała skracać i wydłużać długość wozu

- rycmon - prawdopodobnie dawniejsza forma ryconu ( patrz poniżej)

- rycon - drewniany element wozu konnego, przednia belka obrotowa z otworami po bokach do mocowania kłonic

- rządca - osoba zarządzająca majątkiem ziemskim w imieniu właściciela ( w Krzczonowicach w imieniu księcia Drucko - Lubeckiego z Bałtowa),

- rzeka - rzyka

- rzodze - rządze    np. jo tu rzodze !

S

- samodział - rodzaj materiału

- sanna - droga z ugniecionym śniegiem po której mogły jeździć sanie konne

- sapogi - buty robocze

- sąsiek - wydzielona część stodoły , strychu na składowanie ziaren zbóż

- sekwestrator - poborca podatkowy  czyli osoba egzekwująca podatki od ludzi, dzisiaj tę rolę pełni komornik

- sfolgowało - ociepliło się w zimie,      mówiło się  np. ale dzisiaj sfolgowało    co oznaczało , że dzisiaj jest mniejszy mróz

- siennik - obecny materac w łóżku, wykonany z materiału lnianego z dużą dziurą na środku przez którą wkładano słomę żytnią i na tym się spało, słomę wymieniało się 2 razy w roku

- siepać - uderzać się po gołym ciele np. pokrzywami w celach leczniczych reumatyzmu

- skręcanie - mielenie mięsa ręczną maszynką do mięsa

- służący - osoba wynajmowana w gospodarstwie za wikt i opierunek, spała w domu, stała wyżej w hierarchii społecznej od parobka

- spiczniały - ledwie żywy,zmarnowany, źle wyglądający człowiek np. z zimna. z przepicia, z niewyspania

- śpiom - śpią

- sprzętwy - deski lużno pokładzione nad oborą ( sufit) na których gromadzono siano, słomę na paszę dla zwierząt, na środku był otwór do ich zrzucania na dół

- srala bartek - mała trąbka powietrzna, która rozwalała od góry, świeżo ułożone kopki siana na łące

- staje , staja - pole, pola uprawne o małej powierzchni, zagony ( 20 - 30 arów ) znajdujące się w Krzczonowicach na lewo od wąskiej drogi patrząc w kierunku wsi    np.- jade na staja, - idzie i staje ( bo takie małe)

- statki - naczynia domowe ale również i sprzęt rolniczy pod wystawą

- starga - resztki zboża pozostałego na ściernisku po jego zbiorze, stargę grabiło się szerokimi na 2 metry grabiami, zwoziło do stodoły i od razu młóciło a za sprzedane zboże Ci co grabili ( dzieci ) kupowali sobie na odpuście 15 sierpnia w Ćmielowie np. pistolety korkowce albo na kapiszony.

- stodoła - studoła - budynek do przechowywania zboża , słomy , siana

- stóg - snopki ze zbożem albo sianem na polu albo w obejściu gospodarstwa ułożone na planie koła albo prostokąta , zakończone stożkiem albo dwuspadowo zapobiegającego przed zamakaniem

- sterta - słoma na polu albo w obejściu gospodarstwa ułożona przeważnie na planie koła ze stożkowym zakończeniem zapobiegającego przed zamakaniem

- straszało - straszyło    np. straszało na Karnobłocie

- stylisko -  trzonek do wideł, łopaty

- świnia - wieprzek

- świeżyzna - usmażone świeże mięso w czasie świniobicia popijane wódką

- sagan - garnek żeliwny

- synkle - szprychy drewniane w kole w wozie konnym,     np. wozy topiły się w błocie po synkle czyli aż po osie wozu

- syrdok - serdak, najczęściej z owczej skóry, wierzchnie okrycie bez rękawów zarówno męskie jak i damskie

- sz - s      np. koszula - kosula

- szalunek - elewacja chałupy drewnianej wykonana z desek drewnianych

- szarwark - praca na rzecz wsi np. przy naprawie dróg zniszczonych po burzach z własną łopatą, furą i kuńmi,co kto miał

- szechtać - szeptać , mówiło się np. , że baby coś sobie szechtały

- szklany byk - inseminator czyli osoba sztucznie zapładniająca krowy    np. czy jest inseminator w domu ? odpowiedź żony - byka ni ma, jest w kościele !

- szlamowanie flaków - czyszczenie świńskich flaków z tłuszczu w czasie świniobicia, które służyły do wyrobu kiełbas, kiszki

- szczapa - kawałek cienkiego drewna służącego do rozpalenia ognia w piecu

- szczyk - porośnięte zboże na polu z resztek pożniwnych, wypasało się na nim krowy we wrześniu, październiku

- szczyżnisko - ściernisko czyli pole po skoszonym zbożu, przed zaoraniem

- szol - szal, szalik

- szpąga - element konstrukcji drewnianych wrót, furtek- pozioma , poprzeczna grubsza deska , łącząca pionowe deski

- sztynwoga - orczyk dla dwóch koni stosowany przy maszynach rolniczych np. siewniku, kultywatorze, pługu

- szubrawiec - osoba niegodna, zły człowiek

- szyber -  metalowa zasuwa montowana w kominie , pozwalał regulować ciąg w kominie

- szyja - strome zejście po schodach do piwnicy, w połowie jej długości była framuga

 

Ś

- ścibolić - oszczędne wydawanie pieniędzy

- ścionki - kawałek gruntu  o szerokości ok.1 metra znajdujący się w granicy, między ścianami budynków sąsiadów

- ślosz bo ślecisz - zejdź bo zlecisz    np. z drzewa

- śrubstak - imadło czyli przyrząd do mocowania przedmiotów

 

 

T

- talerz - taliż

- taksówka - prywatny samochód osobowy np. marki Syrena na własne potrzeby-nie zarobkowe, np. mówiło się - a sąsiady kupiły se taksówke( z nutą zazdrości)

- taś, taś, taś ! - zawołanie na podwórku na kaczki  - do jedzenia !

- tęgie - dorodne   np. tęgie zboże na polu

- tęga - gruba        np. tęga baba

- tiu, tiu , tiu ! - zawołanie na kury na podwórku -  do jedzenia !

- troki - służyły do zawiązywania nogawek i w pasie męskich kalesonów

- trytwa - błotnista droga przed mostem na Ksaweryn ( wg słownika to - grobla, nasyp wznoszony na podmokłym terenie, przez który przebiega droga)

- trzon - ceglany spód pieca chlebowego na którym piekło się chleb, podpłomyki

- tyłek - drewniany element wozu konnego zakładany między lotry z tyłu wozu

- tynkowanie -  szabrowanie

- tysz tsza - też trzeba      np. chlif tysz tsza ogacić na zime

U

- ufnole - specjalne gwoździe służące do przybijania podkowy do końskiego kopyta

- ukazowe ziemie -

- ultramaryna - niebieski barwnik zwany też lakmusem dodawany do wapna w czasie malowania chałupy wewnątrz i na zewnątrz ale i do pościeli w czasie

prania

- usiepać - specjalne umęczenie koni przed lżejszymi pracami w polu np. redlenie ziemniaków aby nie fikały i żeby można było nad nimi zapanować

- utrajdany - ubłocony, np. dziecko, które przewróciło się w błoto było utrajdane po pachy

- utytłany - ubrudzony w błocie po pachy , np. dziecko przyszło do domu utytłane bo się przewróciło w błoto, którego było zawsze pełno wiosną i jesienią

- uwijoć się - spieszyć się                np. uwijojta sie bo idzie burza

W

- waga - orczyk dla dwóch koni

- walant - szeroka, bogato wyposażona bryka, dużo droższa niż bryczka,  którą np. jeździł książę

- wałach -

- wasąg - wóz konny przeznaczony do przewozu ludzi

- watolina -

- wdzij - załóż , włóż  np. wdzij te kapote

- w dyrdy - szybko    np. jedź no w dyrdy po siano bo bedzie padać

- wędzidło - stalowy element kantaru wkładany do końskiego pyska

- wionek - bukiet kwiatów z ogrodu mocowany na szczycie nowo wybudowanego domu ale również oblewanie tej okazji poprzez picie wódki z zagrychą

- widły do ziemniaków -

- wio ! - polecenie dla konia oznaczające - do przodu, jedziemy !

- wiśta ! - polecenie dla konia oznaczające - skręć w lewo !

- wojłoki - to takie ruskie walonki, buty na duże mrozy , wkładane do płytkich gumowych kaloszy zapobiegających ich przemakaniu w czasie odwilży ale również ich wczesnemu zdzieraniu się

- wonciuł - u ptactwa domowego " magazynek na pokarm" usytuowany na końcu szyi a przed żołądkiem

- wychorchać - wykasłacać się i wypluć plwocinę na ziemię w kuchni i rozdeptać butem

- wygmyro sie - wyszuka się, znajdzie się,    np. coś tam zawsze sie wygmyro

- wykrszyć - wykruszyć np. wykruszyć ziarno z kłuska w dłoni

- wypędź krowy - wyzeń krowy np. na łąkę

- wypędź krowy - wyguń krowy

- wyprawić świnie - zabić ją i zrobić z niej wyroby

- wysiwki - produkt z żyta powstały podczas mielenia ziarna w młynie, to jest ta pierwsza skórka ziarna,używane do kiszenia boszczu ( zakwasu )

- wyskrzybać - wyskrobać

- wyzuń te buty - zdejm te buty

- wziena - wzięła   mówiło się np. wziena majotek

Z, Ź, Ż

- zadęło - zasypało śniegiem drogę a szczególnie te w wąwozie

- zakwas - produkt fermentacji wysiwek żytnich i skórki chleba stosowany do robienia boszczu ( barszczu )

- zaoszywka - oznacza miejsce między szyją a koszulą, np. mówiło się : zoboc, cóś mi wleciało zaoszywke

- zaro - zaraz  np. zaro póde na pole czyli zaraz pójdę na pole

- zaszlachtować - zabić świnię, krowę na mięso

- zateguj - zrób mi coś     np. opatrz ranę

- zbuki - stare jajka, bardzo śmierdziały po ich rozbiciu

- zdejm - zdyjmij , np. zdyjmij se te buciory

- zgrzebło - ręczny przyrząd do czyszczenia konia

- zgrobki - kłóski, plewy powstałe w czasie młócenia zboża, stosowane do karmienia zwierząt gospodarskich

- zimioki - ziemniaki

- złodziej - złodzij

- znorowił się - to taki koński bunt, obrona ,w sytuacji gdy koń nie miał już siły ciągnąć ciężkiego wozu stawał dęba, parskał, rozglądał się na boki i nie szedł dalej

- zopaska - fartuch damski zawiązany na biodrach służący również do przenoszenia różnych rzeczy ( patrz : podołek )

- zojtki - płócienne płachta trzymana parami za końce i przewieszona za szyję i noszona na plecach, służyła do noszenia towarów przez kobiety , nigdy przez   mężczyzn

- zopole - część stodoły w której składowało się snopki zboża , siano, słomę

- z za węgła - z za rogu                        np. strzelali z za węgła

- zygać - szturchać, dokuczliwie machać komuś koło twarzy, oczu kijem, ręką            np. nie zygaj mi tu

- zyńdź - zejdź     np. zyńdź ze mnie

- źrubek - młody koń

- żuraw - rodzaj studni z drewnianym długim wysięgnikiem

- żydzi - żydki, żydzioki -    ludzie narodowości żydowskiej ( obecnie izraelskiej ) zamieszkujące Polskę przed II wojną światową

- żyrto - mająca bardzo dobry apetyt , dotyczyło to raczej świń , np. ta świnia jest żyrto

- żywotka - część majątku chłopa, który sobie pozostawiał na swoje utrzymanie aż do śmierci, po przekazaniu gospodarstwa swojemu następcy, był to najczęściej kawałek kąta w chałupie i kilka arów ziemi, funkcjonowała żywotka do lat 70. XX wieku, po czym nastały emerytury dla rolników z KRUS